Zo kunnen verziltende uiterwaardenbossen ons blijven beschermen

Zout water rukt op. Eleonora Saccon, die in haar geboorteland Italië een masterstudie klimaatveranderingsecologie afrondde, bestudeerde bij de Zeeuwse NIOZ-vestiging de effecten van zout oppervlaktewater. ‘Zeewater stroomt steeds verder de rivieren in. Dat gebeurt bij storm en wanneer rivieren bij langdurige droogte minder zoetwater aanvoeren. ‘Bij westerstorm kan zeewater bijvoorbeeld kilometers ver de Rotterdamse Waterweg in stromen.’

Waterzuivering

Naast dijken en duinen beschermen kust- en riviermoerassen ons tegen overstromingen vanuit zee of rivieren. Deze moerassen kunnen getijdenmoerassen en uiterwaardbossen zijn: Saccon onderzocht beide soorten moerassen in relatie tot verzilting. ‘Getijdenmoerassen aan de Nederlandse kust overstromen twee keer per dag. Stroomopwaarts langs rivieren, waar geen getijden zijn, overstromen moerassen af en toe.’ Deze gebieden bieden niet alleen bescherming tegen overstromingen, maar zuiveren ook het water en slaan veel koolstof op, wat helpt om de gevolgen van klimaatverandering te verzachten.

Verzilting van zoetwatermoerassen kan roet in het eten gooien. Binnen het NWO-project SALTISolutions onderzocht Saccon twee nature based solutions die kunnen helpen om getijdenmoerassen effectief te houden, zelfs bij verzilting.

Witte wilg en zwarte els

In bakken waarin ze de zoutconcentratie varieerde, onderzocht Sacoon de zouttolerantie van twee boomsoorten: zwarte els en witte wilg. ‘Van oudsher waren deze Nederlandse wetlands wilgenplantages. In het verleden gebruikten mensen het hout van deze snelgroeiende soort om dijken te versterken.’ Voordat mensen rond de 14^e eeuw natuurlijke bossen begonnen te vervangen door wilgenplantages, kwamen zwarte elzen in deze gebieden veel voor.

De Elzen bleken in Saccons onderzoek beter bestand tegen zout dan wilgen. Ze testte verschillende vormen van zoutstress bij de bomen. 'In mijn bakken heb ik de twee soorten een jaar lang blootgesteld aan periodes met zout water. Tijdelijke zoutintrusie in de winter is voor geen van beide soorten een probleem. Ook als het water langer zout bleef, ontkiemden de elzen gewoon weer in de lente. De wilgen waren dan in slechte staat.’ Wilgen konden slecht tegen verzilting in de lente en zomer, terwijl de elzen gewoon weer uitbotten.'

Moeten we dan massaal zwarte elzen planten? Saccon: 'Nee, wat we nodig hebben is een verscheidenheid aan bomen, kruiden, grassen, struiken... Op die manier creëer je een veerkrachtig systeem. Anders kan een droogte of een ziekte bij elzen in één klap een heel bos vernietigen.

Fractale vormen in het landschap

Voor beide boomsoorten is tijdelijke verzilting geen probleem, als het zoute water snel wordt afgevoerd. Saccon onderzocht welke invloed vormstructuren in de bodem daarop hebben. 'In een zoutmoeras zoals het verdrinkingsgebied van Saeftinge in Zeeuws-Vlaanderen zie je van bovenaf een heel systeem van meanderende kreken. Een soort fractale vorm die zich vertakt in steeds kleinere delen. Water stroomt er snel in, maar stroomt ook weer snel terug zodra dat mogelijk is.’

Op veel plaatsen in Europa wordt ruimte gemaakt voor rivieren. Dijken worden doorgebroken, zodat het water de ruimte krijgt tot nieuwe dijken verderop. ‘Bij deze zogeheten ontpoldering gaat het vaak om vlak land dat vroeger landbouwgrond was. Soms worden er rechte kanalen in gegraven.’ Saccon vroeg zich af: hoe goed voeren dat soort landschappen eenmaal binnengestroomd zout water weer af?

Veerkrachtig, adaptief landschap

Met computersimulaties vergeleek Saccon hoe drie soorten landschappen water opvangen en terug laten stromen naar de rivier. Ze vergeleek een vlak gebied met rechte kanalen, een wilgenplantage met rechte rijen wilgen en een natuurlijk krekenlandschap.

‘Het natuurlijk ontwikkelde moeraslandschap bleek het mees effectiefst te zijn, met de kortste duur van zoutintrusie.’ Helaas zijn er praktische bezwaren tegen het creëren van deze optimale omstandigheden. ‘Zo'n landschap neemt veel ruimte in beslag, en die is meestal niet beschikbaar. Elk stukje land wordt al gebruikt.’ Ook is het aanleggen van een ingenieus krekenlandschap niet eenvoudig, misschien zelfs onmogelijk. ‘De kleigrond is taai en weerbarstig. De allerbeste oplossing is toch echt dat we de verzilting tegengaan door klimaatverandering te remmen en de grondwaterstand te verhogen.’